Rosja, jako kraj o największej powierzchni, ma warunki pozwalające na działania niedostępne dla pozostałych państw świata – ukrycie całych miast przed opinią publiczną. Tego typu praktyki są niezwykle trudne w dobie globalizacji i związanego z nią przepływu informacji. Do roku 1992 były jednak skutecznie wdrażane, czego rezultatem była powszechna niewiedza społeczeństwa o około 50 nieukazanych na mapach ośrodkach, liczących łącznie około 2 milionów mieszkańców. Informacje dotyczące tajnych miast posiadali jedynie nieliczni. Ponadto, w ramach ograniczenia ryzyka wyjawienia tajemnicy, mieszkańców zamkniętych miast obowiązywały do czasu polityki głasnosti surowe restrykcje dotyczące przemieszczania się poza obręb danego ośrodka. Do dziś są one zamknięte dla osób nieuprawnionych, a wjazd do nich wymaga okazania odpowiedniej przepustki.
Tajne miasta o akronimie ZATO (zakrytyje administratiwno-tierritorialnyje obrazowanija) powstały w czasach Zimnej Wojny rozgrywającej się pomiędzy Związkiem Radzieckim a państwami Zachodu w latach 1945-1991. Nadrzędnym ideą przyświecającą ich zakładaniu było dążenie do pozycji światowego lidera w dziedzinie przemysłu nuklearnego i militarnego w czasie Zimnej Wojny. W tym celu na terenie ZSRR powstawały liczne placówki, dzięki którym możliwe było realizowanie przedsięwzięć szczególnie istotnych dla państwa.
Radziecki przemysł nuklearny czerpał w dużej mierze z dokonań Stanów Zjednoczonych w tej dziedzinie. Dzięki wysoko rozwiniętemu systemowi szpiegowskiemu, w niedługim czasie Związek Radziecki osiągnął poziom rozwoju przemysłu atomowego zbliżony do osiągnięć Stanów Zjednoczonych. Nie jest zatem zaskoczeniem, iż pierwowzorem tajnych radzieckich ośrodków było amerykańskie miasto Los Alamos, położone w stanie Nowy Meksyk. Na jego terenie prowadzono pierwsze badania nad rozwojem broni masowego rażenia. Tym samym, układ i fizjonomia tajnych miast radzieckich bazowały w znacznym stopniu na urbanistyce i rozplanowaniu Los Alamos.
Chęć utajnienia informacji o istnieniu tajnych miast zamkniętych zmuszała do rozwiązania trudnej kwestii, jaką było ich umiejscowienie na obszarze państwa. Różnorodność warunków przyrodniczych, a tym samym naturalnych barier w dostępie do wielu części kraju, sprzyjała powstawaniu tego typu ośrodków. Z tego względu większość z nich była lokowana pośród dużych kompleksów leśnych oraz w pobliżu średniej wielkości nieżeglownych rzek. Dzięki temu, oprócz dobrego kamuflażu, miasta te miały zagwarantowany dostęp do wody, niezbędnej do funkcjonowania licznych zakładów przemysłowych. Niemniej jednak, czynnikiem najsilniej warunkującym lokalizację tajnych miast była pełniona przez dany ośrodek funkcja. Ośrodki związane z przemysłem atomowym zakładano w miejscach wydobycia surowców, głównie na Uralu czy południowej Syberii, natomiast miejsca stacjonowania floty i jej obsługi – w ukrytych na rubieżach państwa portach.
Status tajnego miasta wskazuje, wydawać by się mogło, na dążność do lokalizowania ich na terenach trudno dostępnych i, co za tym idzie ubogo wyposażonych w infrastrukturę. Paradoksalnie jednak, większość z nich znajduje się w pobliżu większych węzłów komunikacyjnych, w tym dróg o znaczeniu regionalnym, czego przykład stanowi miasto Mirnyj, czy nawet międzynarodowym, jak w przypadku Krasnoznamieńska.
Większość tajnych miast w Rosji bya nowymi jednostkami osadniczymi. Powstawały na terenach dotychczas niezagospodarowanych. Rodziło to możliwość wdrażania planu zagospodarowania będącego wyrazem jednej koncepcji urbanistycznej. Tymczasem większość zamkniętych ośrodków cechuje się układem nieregularnym lub złożonym zarówno z regularnej części zabudowy, jak i bardziej chaotycznej, zaznaczającej się głównie w peryferyjnych częściach danej jednostki i kwartałach zabudowy jednorodzinnej. Tego typu pozbawione harmonii rozplanowania cechują szczególnie miasta o niekorzystnych dla budownictwa warunkach przyrodniczych, takich jak obszary występowania znacznych wzniesień terenu czy wiecznej zmarzliny na Półwyspie Kolskim. Klimat dalekiej Północy wymuszał stosowanie szczególnych rozwiązań budowlanych, w tym umieszczanie budynków na specjalnych palach. Chłodny klimat wielu miast narzucał także sytuowanie budynków pod kątem do kierunku wiatru, by , by chronić mieszkańców przed zimnem.
Ukryte jak Czarnobyl
Ze względu na lokalizację miast zamkniętych w różnych częściach Rosji, a tym samym projektowanie ich w obliczu różnych warunków, posiadają one niewiele cech wspólnych. Należy do nich występowanie wokół danego miasta wcześniej wspomnianych dużych formacji leśnych oraz systemu ogrodzeń, na który składa się potrójny drut kolczasty oraz system posterunków. Wszechobecny las miał także zacierać linię horyzontu i tym samym poskramiać chęci mieszkańców do opuszczenia miasta. Mimo że większość mieszkańców tajnych miast stanowiły osoby pracujące w zakładach produkcyjnych i ich rodziny, układ urbanistyczny miał ograniczać częstotliwość spotkań osób pracujących w różnych instytucjach. Z tego powodu do zakładów produkcyjnych ulice biegły promieniście, nie przecinając się ze szklakami wiodącymi do innych placówek.
Opuszczone miejsca: miasta idealne
W porównaniu do pozostałych miast radzieckich powstałych w tamtym okresie, tajne miasta charakteryzowały się niezwykle wysokim standardem życiowym mieszkańców. W procesie ich budowy brali udział niejednokrotnie najlepsi specjaliści ze Związku Radzieckiego, zapewniając wszelkie udogodnienia ludności żyjącej w izolacji. Miasta te charakteryzowały się dużą liczbą miejsc rekreacji oraz znacznym udziałem przestrzeni zielonych. Wokół monumentalnych placów, typowych dla socrealizmu, lokowano wiele placówek służących rozrywce – kin czy teatrów. Mimo podobieństwa wielkopłytowej zabudowy tajnych miast do klasycznego mieszkalnictwa radzieckiego tamtego okresu, miasta zamknięte zdołały uniknąć wszechobecnego chaosu urbanistycznego panującego w większości ogólnodostępnych miast radzieckich.
Od czasu upadku Związku Radzieckiego informacje na temat dawnych tajnych są ogólnodostępne. Niegdysiejsza utopia urbanistyczna stanowi jednak obecnie relikt radzieckiej myśli planistycznej i dawnego standardu mieszkalnego. Niedopasowanie do transformacji gospodarki po upadku Związku Radzieckiego i zmniejszenie subwencji federalnych sprawiły, że utrzymanie poradzieckiej infrastruktury staje się niezwykle trudne, a powrót do miana miast idealnych możliwy jest wyłącznie poprzez wprowadzenie wieloaspektowych reform.
Izabela Kwiecień
-
Czarnobyl. Jak teraz wygląda Czarnobyl i Prypeć. Zobaczcie najpopularnijesze opuszczone miejsca na ziemi. Relacja z obozu naukowego w Strefie Zamkniętej. Galeria zdjęć
Czarnobyl i Prypeć jak wyglądają teraz to najpopulrniejsze na świecie opuszczone miejsce. Zobaczcie fotoreportaż z obozu naukowego studentów z Politechniki Śląskiej w Czarnobylu (lipiec 2013). Galeria zdjęć. więcej
-
Wakacje 2013. Opuszczone miejsca. Opuszczone miasto Czarnobyl - zobacz jak wygląda po 27 latach od katastrofy elektrowni atomowej.
Wakacje 2013. Czarnobyl 27 rocznica. 26 kwietnia 1986 doszło do największej katastrofy atomowej w dziejach świata. Mimo że minęło już 27 lat miasto Czarnobyl i Prypeć są opustoszałe. Jak wygląda dziś Czarnobyl. Przerażający krajobraz opuszczonego miasta (CZARNOBYL ZDJĘCIA). więcej
-
Na narty do elektrowni - szalony projekt pracowni BIG
Spalarnia śmieci i elektrownia jako miejsce rekreacji dla mieszkańców miasta, a konkretnie stok narciarski? To nie utopia, ale bliska przyszłość. W 2016 roku w Kopenhadze ma zostać oddany do użytku budynek ekologicznej spalarni-elektrowni zaprojektowany przez słynące z innowacji duńskie biuro BIG więcej
- OPUSZCZONE MIEJSCA: Czarnobyl. Jak teraz wygląda Czarnobyl i Prypeć. Zobaczcie najpopularnijesze opuszczone miejsca na ziemi. Relacja z obozu naukowego w Strefie Zamkniętej. Galeria zdjęć
- OPUSZCZONE MIEJSCA: Wakacje 2013. Opuszczone miejsca. Opuszczone miasto Czarnobyl - zobacz jak wygląda po 27 latach od katastrofy elektrowni atomowej.
- ARCHITEKTURA: Na narty do elektrowni - szalony projekt pracowni BIG
