Jeszcze pod koniec lat 20. ubiegłego wieku chyba nikt spośród mieszkańców Chełmka nie przypuszczał, że nazwa tej niewielkiej wtedy wsi stanie się znanym do końca lat 80. synonimem marki obuwia.
Zanim to się jednak stało funkcjonująca tutaj od 1932 roku fabryka butów nie nazywała się tak samo jak miejscowość, a nosiła nazwę Bata. Miano to stało się symbolem nie zaobserwowanego wcześniej na kontynencie europejskim rozwoju jednej firmy, która zmonopolizowała produkcję obuwia w Czechosłowacji i miała ambicje na analogiczne podbicie rynków światowych.
Uruchomienie fabryki w Polsce pod egidą Polskiej Spółki Obuwia Bata w Chełmku było etapem realizacji planów tej ekspansji, a jednocześnie sposobem na eliminację wysokich ceł. Zakład produkcyjny diametralnie zmienił tę niewielką miejscowość nadając jej nowe oblicze.
Zlín – nowoczesne miasto patronackie
Historia koncernu Bata sięga końca XIX wieku, wtedy Zlín był niewielkim miastem na Morawach zlokalizowanym z dala od głównych szlaków komunikacyjnych. Na błyskawiczny rozwój firmy miało wpływ wiele czynników, od charyzmy Tomasza Baty, poprzez wojenną zawieruchę, sytuację społeczną, a na odrobinie szczęścia skończywszy.
Ekspansja koncernu spowodowała przekształcenie Zlína w nowoczesny twór urbanistyczny, którego centrum z rynkiem o średniowiecznej proweniencji zostało przeniesione przed wejście do fabryki butów. Powstała przestrzeń wykorzystująca zdobycze nowoczesnej urbanistyki – prostokątny plac z otaczającymi go wolnostojącymi budynkami użyteczności publicznej.
Otaczające miasto wzgórza pokryła siatka domów robotniczych. Bata zamienił Zlín w patronackie miasto swojej fabryki, było to możliwe także dlatego, że piastował urząd burmistrza. Proponowane przez niego zmiany bez sprzeciwu były wprowadzane w życie. Miało to swoje dobre i złe strony.
fabryka najważniejsza
Pracownicy fabryki zostali otoczeni szeroko zakrojoną opieką socjalną, budowano dla nich szkoły, urządzenia sportowe, domy mieszkalne, sklepy, szpital, robotnicy mieli zniżki w domach towarowych i darmowe bilety do kina oraz wyższe niż gdzie indziej pensje. W zamian za to wymagana była od nich lojalność.
„Całe moje życie było nieprzerwanym kształceniem sumienia i tworzeniem charakteru swego i innych” – ta wypowiedź Tomasza Baty jest doskonałą ilustracją sposobu myślenia o pracowniku. Narzucane mu szczęśliwe życie było bardzo bliskie zniewoleniu. W mieście najważniejsza jest fabryka i wszystko zostało jej podporządkowane, a mieszkańcy byli jej elementami.
Koncern sukcesywnie uruchamiał nowe fabryki na terenie Czechosłowacji, ale tez poza jej granicami, kolejne filie powstawały w Holandii, Szwajcarii, Niemczech, w Kanadzie, Wielkiej Brytanii, oraz w Polsce.
Bata podbija Europę
W 1929 roku w Krakowie została zarejestrowana Polska Spółka Obuwia „Bata” a już 3 lata później w Chełmku została uruchomiona fabryka. Ze Zlína do Małopolski razem z technologią, projektami zabudowań fabrycznych oraz domów dla pracowników przeniesiono także batowski sposób myślenia o robotniku.
W Chełmku wybudowano szkołę, place zabaw dla dzieci, otworzono punkt opieki medycznej. Zadbano także o wychowanie sportowe pracowników, którzy mieli do dyspozycji klub sportowy z przyfabrycznym boiskiem, korty tenisowe, kręgielnię, basen, plac hokejowy a nawet skocznię narciarską.
W 1934 roku ukazał się pierwszy numer zakładowej gazety „Echo Chełmka” - dwutygodnika, w którym można było przeczytać o wynikach produkcyjnych zakładu oraz panegiryki na cześć założycieli koncernu.
Chełmek jam mały Zlín
Zespół batowskich zabudowań w Chełmku składał się z budynków na terenie fabryki i kolonii robotniczej. Na terenie fabryki w pierwotnym stanie nie zachował się żaden budynek, hale fabryczne i budynki administracyjne zostały przebudowane albo wyburzone. Z kolei zespół budynków mieszkaniowych nie uległ drastycznym zmianom, dzisiaj składa się z 16 domów, które różnią się kubaturą, detalem, ilością mieszkań, ich standardem i przeznaczeniem.
Wszystkie domy są dwukondygnacyjne, mają zwarte, prostopadłościenne formy z płaskimi dachami, wszystkie wybudowano z cegły na kamiennych podmurówkach, pomimo uderzającego podobieństwa różnią się od siebie układem wnętrz, okien na elewacjach i subtelnymi detalami w postaci ganków i zadaszeń nad wejściami.
Mieszkania przeznaczone dla urzędników i kadry zarządzającej mieściły się w budynkach zlokalizowanych bliżej głównej ulicy miasta (ul. Krakowska). Domy dla robotników miały od 4 do 8 mieszkań. Niektóre budynki były hotelami robotniczymi z 20 pokojami.
Podobnie jak w Zlinie nie zezwalano tutaj na budowę ogrodzeń pomiędzy domami. Architektura batowska w Chełmku jest analogiczna do zabudowy Zlína, jej forma przestrzenna nie pozwala zapomnieć, że polska filia była trybikiem w wielkiej maszynie obuwniczej o nazwie Bata.
Zobacz też: BATA-lia w Chełmku, czyli odkryj polskie miasto batowskie!
