Palazzo in fortezza, to rezydencja pod względem funkcji pośrednia między zamkiem a pałacem. O ile pałac jest obiektem o funkcji mieszkalnej i reprezentacyjnej, zaś w przypadku zamku główną role odgrywają względy obronne, to model palazzo in fortezza był kompromisem między wygodą, a bezpieczeństwem. W tego rodzaju założeniach budynek pałacowy otoczony jest umocnieniami, najczęściej w postaci bastej i bastionów. W niektórych przypadkach umocnienia zredukowane są do fosy, parkanu, muru.

Jak wskazuje nazwa, założenia palazzo in fortezza najwcześniej rozpowszechniły się we Włoszech. Za jeden z najwcześniejszych przykładów uważana jest renesansowa rezydencja w Caprarola wzniesiona według projektu Giacomo Barozziego da Vignola dla Alessandra Farnese. W Europie Zachodniej tego rodzaju rezydencje budowano w XVI stuleciu. Później ustąpiły one miejsca budowlom pałacowym pozbawionym cech obronnych. W  W Rzeczpospolitej schemat palazzo in fortezza był często wykorzystywany zwłaszcza w XVI-XVII wieku i cieszył się znaczną popularnością. Przyczyną takiego stanu rzeczy były zapewne zarówno względy prestiżowe, jak i poczucie zagrożenia związane z wojnami i niepokojami wewnętrznymi kraju.

Znane realizacje tego typu znajdują się w Podhorcach i Zbarażu na terenie Ukrainy, w Ujeździe, Łańcucie i innych miastach. Umocnieniami otaczano nie tylko pałace możnowładców, ale też klasztory i kościoły, w tym sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie.  

Powiązane hasła: dwór

Więcej informacji
Dybaś B., Twierdza czy rezydencja? Militarne znaczenie siedzib magnackich w XVII w., [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, Warszawa 2001
Stierlin H., Perły architektury pałacowej, Warszawa 2007