Ratusz to budynek użyteczności publicznej, służący jako siedziba władz miasta. Budynki o podobnej funkcji powstawały już w czasach antycznych. Dla architektury starożytnej Grecji odpowiednikiem ratusza był buleuterion, dla Rzymu kuria.

Nowożytne ratusze powstawać zaczęły najpierw na południu Europy, w miastach włoskich, w których mieszczanie zdobyli ważną pozycję. Ważnymi obiektami tego rodzaju są Palazzo Pubblico w Sienie i Palazzo Vecchio we Florencji, wzniesione u schyłku XIII wieku.
Nieco później ratusze wznosić zaczęto w krajach niemieckich. Władze miejskie działały w nich już wcześniej, ale zebrania odbywały się raczej w prywatnych domach albo sukiennicach. Ratusz był natomiast budowlą służącą celom reprezentacyjnym, siedzibą miejskich władz, przechowywano w nim dokumentację. Najważniejszym i najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem w budynku była sala obrad, zwykle zlokalizowana na pierwszym piętrze (por. piano nobile). W budynku mieściła się też często izba sądowa, więzienie, pomieszczenia straży miejskiej.

Forma architektoniczna mogła być różna w zależności od lokalnych potrzeb, zwykle jednak ratusze budowano na planie prostokąta, lokując je w centrum miasta, w sąsiedztwie rynku. Budynek najczęściej miał wieżę, często z zegarem. Służyła ona jako strażnica miejska. Mogła być połączona z główną bryłą budynku albo z nim sąsiadować (beffroi). Niekiedy budowano ratusze z dwiema wieżami.
Dla polskich realizacji wzorcem funkcjonalnym były ratusze niemieckie, stąd nazwa (Rathaus, z niemieckiego „dom rady”)
Przykłady ratuszy: gotyckich – Wrocław, Toruń, Gdańsk; renesansowych – Poznań, Sandomierz, Tarnów; barokowych – Leszno Wielkopolskie, klasycystyczne – Łowicz